O rodzaju rzeczownika w języku niemieckim można powiedzieć dużo. Mimo, że większość rzeczowników trzeba się uczyć na pamięć razem z jego rodzajnikiem, jest parę reguł, które tu przytaczam razem z przykladami i wyjątkami. Druga część tego tematu w następnym odcinku.
Rodzaj rzeczownika, część1.– transkrypcja odcinka nr4
Cześć! Mam na imię Monika. Temat dzisiejszego odcinka wybrałam z trzech powodów. Pierwszym jest fakt, że wielu uczących się, niezależnie od stopnia zaawansowania, ma problemy z rodzajem rzeczownika. Szczególnie dla Polaków jest niełatwe zapamiętanie, czy dany rzeczownik ma rodzaj męski, żeński czy nijaki. Przenosimy nasze zakodowanie z polskiego na język niemiecki i trudno się odzwyczaić, że „koń”, w polskim rodzaj męski, w niemieckim ma rodzaj nijaki: „das Pferd“. Jak to? Albo „książka”– rodzaj żeński, ma w niemieckim rodzaj nijaki: „das Buch“. Weźmy nawet takie sztućce: „łyżka” – rodzaj żeński, „der Löffel“ – męski, „widelec“ – męski, „die Gabel“- żeński, „nóż” – męski, „das Messer“ – nijaki. Wszystko na odwrót, czyli czysta złośliwość! Po drugie: dobra znajomość rodzaju jest warunkiem poprawnej deklinacji rzeczownika występującego samodzielnie lub razem z przymiotnikiem.
W końcu trzecim powodem powstania tego odcinka są moje własne trudności w tym temacie, które bardzo często towarzyszyły mi w życiu. Musiałam wielu rzeczy długo, długo uczyć się na pamięć, żeby w końcu uwierzyć, że „mleko“ rodzaj nijaki, to „die Milch“ – żeński, lub „usta“, „okulary“ występujące w polskim tylko w liczbie mnogiej, w niemieckim to „der Mund“ – męski, „die Brille“ – rodzaj żeński.
Dlatego, dla uspokojenia, podaję parę mądrych informacji na temat rodzaju rzeczownika. Może umili Ci to uczenie się na pamięć rzeczowników niemieckich. Na pewno jednak usystematyzuję Ci wiedzę w tym obszarze. Po każdym słowie jest krótka przerwa na jego powtórzenie. Oczywiście transkrypcję odcinka znajdziesz na moim blogu „niemiecki z Moniką”. Zaczynamy!
Mówiąc o rodzaju rzeczownika rozróżniamy rodzaj naturalny (płeć, czyli z łacińskiego „Sexus“) i gramatyczny. Naturalny ma dwie formy: męską i żeńską. Rodzaj gramatyczny trzy: męską, żeńską i nijaką. Jeśli rozpatrujemy rzeczowniki pod względem rodzaju gramatycznego, to decydujące jest albo ich znaczenie albo forma. Rodzaj najlepiej widać wtedy, kiedy używamy rodzajnika określonego, czyli der, die, das.
Rodzaj naturalny
W porównaniu z rodzajem gramatycznym naturalny rodzaj rzeczownika odgrywa w języku niemieckim rolę nieznaczną. Tylko niektóre grupy żyjących istot mają rodzaj gramatyczny wyznaczany rodzajem naturalnym. Dotyczy to po pierwsze określeń osób i po drugie nazwy zwierząt.
1. Określenia osób
– nazwy pokrewieństwa
der Vater ojciec der Vater
die Mutter matka die Mutter
der Sohn syn der Sohn
die Tochter córka die Tochter
der Onkel wuj der Onkel
die Tante ciotka die Tante
der Enkel wnuk der Enkel
die Enkelin wnuczka die Enkelin
– określenia zawodów(forma żeńska ma zazwyczaj końcówkę -in)
der Lehrer nauczyciel der Lehrer
die Lehrerin nauczycielka die Lehrerin
der Koch kucharz der Koch
die Köchin kucharka die Köchin
der Friseur fryzjer der Friseur
die Friseurin/die Friseuse fryzjerka die Friseurin/die Friseuse
W niektórych przypadkach rodzaj gramatyczny nie zgadza się z rodzajem naturalnym, np. w słowach:
das Fräulein panna das Fräulein
das Mädchen dziewczyna das Mädchen
2. Nazwy zwierząt
der Hahn kogut der Hahn
die Henne kura die Henne
der Hengst ogier der Hengst
die Stute kobyła die Stute
der Bär niedźwiedź der Bär
die Bärin niedźwiedzica die Bärin
der Löwe lew der Löwe
die Löwin lwica die Löwin
Do nazywania zwierząt stosuje się często rodzaj gramatyczny bez odróżniania rodzaju naturalnego:
das Rind bydło das Rind
der Bulle byk der Bulle
die Kuh krowa die Kuh
albo
das Reh sarna das Reh
der Bock kozioł der Bock
die Ricke koza die Ricke
W innych przypadkach, dla męskiego i żeńskiego zwierzęcia istnieje tylko jeden określony gramatyczny rodzajnik:
der Karpfen karp der Karpfen
die Maus mysz die Maus
das Wiesel łasica das Wiesel
Rodzaj gramatyczny
Panujący w języku niemieckim system rodzajników jest formalnym systemem gramatycznym, którego cechy systemowe można wyjaśnić i przejrzyście wytłumaczyć tylko w ramach gramatyki historycznej. Jeśli chcemy przedstawić język współczesny, to do większości rzeczowników nie jest możliwe podanie praktycznych reguł. Wielu rzeczowników trzeba nauczyć się razem z rodzajnikiem, który reprezentuje ich rodzaj, np.:
der Kopf głowa der Kopf
die Hand ręka die Hand
das Kinn podbródek das Kinn
der Löffel łyżka der Löffel
die Gabel widelec die Gabel
das Pendel wahadło das Pendel
Jednak wiele rzeczowników można ugrupować, częściowo ze wględów semantycznych(czyli znaczeniowych), lub formalnych. Zaraz wytłumaczę, o co tu dokładnie chodzi. Przedstawię za chwilę reguły przynależności rzeczowników do określonych grup. Wyjątków od tych reguł nie jest przy tym tak aż tak dużo, żeby straciły one sens jako reguły.
Opierając się na historycznie uwarunkowanym stosowaniu pewnych grup znaczeniowych, stwierdzamy, że:
1. Rzeczowniki rodzaju męskiego(Maskulina), to
– nazwy pór roku, mięsięcy i dni tygodnia:
der Sommer lato der Sommer
der Januar styczeń der Januar
der Mittwoch środa der Mittwoch
– nazwy położenia geograficznego, wiatrów i opadów:
der Westen zachód der Westen
der Monsun monsun der Monsun
der Schnee śnieg der Schnee
der Regen deszcz der Regen
der Hagel grad der Hagel
der Nebel mgła der Nebel
der Reif szron der Reif
– nazwy napojów alkoholowych:
der Wein wino der Wein
der Sekt szampan der Sekt
(a poprawnie wino musujące)
der Wodka wódka der Wodka
ale uwaga:
das Bier piwo das Bier
– marki samochodów i nazwy pociągów:
der Audi der Audi
der BMW der BMW
der IC der IC
– nazwy minerałów i kamieni:
der Feldspat skaleń der Feldspat
der Glimmer mika der Glimmer
der Quarz kwarc der Quarz
der Granit granit der Granit
der Basalt bazalt der Basalt
– nazwy gór:
der Kilimanjaro der Kilimanjaro
der Mt. Everest der Mt. Everest
Uwaga:
Przy rzeczownikach złożonych z dwóch lub więcej rzeczowników rodzaj rzeczownika jest taki jak słowa podstawowego, występującego na ostatnim miejscu. Mamy więc:
der Fichtelberg der Fichtelberg
die Zugspitze die Zugspitze
das Matterhorn das Matterhorn
Nazwy gór są tylko częściowo rodzaju męskiego, np.:
der Harz der Harz
Wiele nazw gór są tzw. Pluraliatantum, czyli występują tylko w liczbie mnogiej, np.:
die Kordilleren die Kordilleren
die Alpen die Alpen
die Karpaten die Karpaten
Inne z kolei są złożeniami, połączeniami z rzeczownikiem rodzaju nijakiego
das Gebirge góry das Gebirge:
das Erzgebirge Rudawy das Erzgebirge
das Riesengebirge Karkonosze das Riesengebirge
2. Rzeczowniki rodzaju żeńskiego(Feminina) to:
– nazwy statków i samolotów:
die Titanic die Titanic
die Boening 747 die Boening 747
-nazwy drzew i wielu kwiatów:
die Kiefer sosna die Kiefer
die Birke brzoza die Birke
die Rose róża die Rose
die Nelke goździk die Nelke
die Orchidee orchidea die Orchidee
ale uwaga:
der Ahorn klon der Ahorn
Poza tym rodzaju męskiego są dalsze złożenia z męskim rzeczownikiem
der Baum drzewo der Baum:
der Birnbaum grusza der Birnbaum
der Kaffeebaum kawowiec der Kaffeebaum
Wracamy do rodzaju żeńskiego:
– marki papierosów:
die Marlboro die Marlboro
die Winston die Winston
die Lucky Strike die Lucky Strike
– liczby porządkowe (rzeczownikowe):
die Eins jedynka die Eins
die Neun dziewiątka die Neun
die Tausend tysiąc die Tausend
die Million milion die Million
– większość rzek kończących się na -a i -e są rodzaju żeńskiego:
die Saale die Saale
die Oder Odra die Oder
die Seine Sekwana die Seine
die Themse Tamiza die Themse
Uwaga:
Pozostałe obcojęzyczne nazwy rzek i niektóre niemieckie są rodzaju męskiego, np.:
der Ganges Ganges der Ganges
der Amazonas Amazonka der Amazonas
der Nil Nil der Nil
der Rhein Ren der Rhein
der Main Warta der Main
der Neckar der Neckar
Rodzaju męskiego są również nazwy mórz i oceanów:
der Atlantik der Atlantik
der Pazifik der Pazifik
Jednak najczęściej mamy do czynienia z połączeniami z rzeczownikiem rodzaju męskiego
der Ozean der Ozean:
np.:
der Indische Ozean Ocean Indyjski der Indische Ozean
i rzeczownikiem rodzaju nijakiego
das Meer morze das Meer:
np.:
das Mittelmeer Morze Sródzieme das Mittelmeer
albo rzeczownikiem rodzaju żeńskiego
die See morze die See:
np.:
die Nordsee Morze Północne die Nordsee
Rzeczownik rodzaju męskiego „der See“ oznacza jednak jezioro
der See jezioro der See
np.:
der Bodensee Jezioro Bodeńskie der Bodensee
3. Rzeczowniki rodzaju nijakiego(Neutra)
– nazwy hoteli, kawiarni i kin:
das ibis das ibis
das Bonanza Coffee Heroes das Bonanza Coffee Heroes
das Colloseum das Colloseum
– nazwy większości pierwiastków chemicznych:
das Kupfer miedź das Kupfer
das Aluminium aluminium das Aluminium
das Chlor chlor das Chlor
das Radium rad das Radium
Uwaga:
der Phosphor fosfor der Phosphor
der Schwefel siarka der Schwefel
Połączenia z rzeczownikiem rodzaju męskiego
der Stoff substancja der Stoff:
są oczywiście rodzaju męskiego, np.:
der Sauerstoff tlen der Sauerstoff
der Stickstoff azot der Stickstoff
der Wasserstoff wodór der Wasserstoff
– nazwy jednostek fizycznych, liter, nut, kolorów i języków:
das Kilowatt kilowat das Kilowatt
das Ypsilon y – igrek das Ypsilon
das Cis cis das Cis
das Grün zielony das Grün
das Englisch angielski das Englisch
– nazwy środków do czyszczenia i prania:
das Perwoll das Perwoll
das Fairy das Fairy
– nazwy kontynentów, państw, wysp i miejscowości(jeśli bez przydawki występują bez rodzajnika):
czyli
Afrika (bez rodzajnika), ale das große Afrika
Australien (bez rodzajnika), ale das bezaubernde Australien(czarująca Australia)
Schweden (bez rodzajnika), ale das kalte Schweden
Frankreich (bez rodzajnika), ale das heutige Frankreich
Ungarn (bez rodzajnika), ale das interessante Ungarn(interesujące Węgry)
Rügen (bez rodzajnika), ale das nördliche Rügen
Dresden (bez rodzajnika), ale das historische Dresden
Nazwy, które bez przydawki mają rodzajnik określony są z reguły rodzaju męskiego lub żeńskiego:
der Irak der Irak
der Libanon der Libanon
die Schweiz die Schweiz
die Türkei die Türkei
ale są też nazwy państw w liczbie mnogiej:
die USA die USA
die Niederlande die Niederlande
W tym miejscu przypominam:
Er kommt aus dem Iran, aus der Schweiz, aus den USA.
Niektóre nazwy regionów mają rodzaj męski lub żeński, np.:
der Balkan der Balkan
die Lausitz Łużyce die Lausitz
Myślę, że na Łużycach zakończymy dzisiejszy odcinek, ponieważ nieoczekiwanie bardzo się on rozrósł, także podział rzeczowników na podstawie ich form czyli tego jak są zbudowane, a konkretnie, jaki mają przyrostek przedstawię w następnym, kolejnym odcinku. Jest on równie obszerny jak ten. Życzę miłego powtarzania słówek, dziękuję za słuchanie i daj znać, jeśli odcinek Ci się spodobał. Bis bald! Na razie!
Dodatek, przeoczony przy liczbach:
Określenia ilości są rodzaju nijakiego:
das Hundert sto das Hundert
das Tausend tysiąc das Tausend
das Dutzend tuzin das Dutzend
das Schock kopa das Schock